Dit stuk publiceerde ik onlangs via mijn nieuwsbrief (die terug te lezen is via Substack) en deel ik ook graag hier. Als eerste mijn nieuwe stukjes in je mailbox terugvinden? Abonneer je dan op de nieuwsbrief.
Regelmatig wordt me gevraagd: ‘Wat moet ik dan lezen?’ En dan gaat het natuurlijk om de vraag naar boeken van vrome vrouwen. Soms noem ik weleens iets, maar vaker denk ik: er is zoveel! Waar moet ik beginnen?
Daarom dus deze lijst om vanaf nu naar te kunnen verwijzen. Een complete lijst is helaas onmogelijk: anders dan de theologische en spirituele boekentafels in christelijke boekhandels ons doen geloven, is er een overvloed aan werk van vrouwen.
Daarom heb ik een persoonlijke canon gemaakt. Vol met vrouwen en boeken die ik graag las of nog steeds lees, die voor mij vormend waren of nog steeds zijn. Sommige van deze boeken heb ik meerdere keren gelezen, van andere alleen een stukje. Het is een beetje kwetsbaar, want je ziet ook wat ik niet heb gelezen (het is erg westers en wit georiënteerd!) – ook na vijf jaar Vrome Vrouwen sta ik nog maar aan het begin. Het is een lijst met hedendaagse, moderne boeken, maar ook met wat klassiekers en zelfs mystici. Ik heb zoveel mogelijk gekeken naar boeken die vertaald zijn, omdat lezen in een andere taal vaak een drempel is.
Dus, hopelijk nog op tijd voor je boekenstapeltje van de zomer: hier is de leukste lijst van vrome vrouwen!
P.S. Ik voeg geen links toe naar webwinkels. Als je een boek wilt lezen, kun je ‘t vast zelf wel vinden.
Uit de Engelstalige wereld: hedendaagse vrouwen
a. Vertaald
Nadia Bolz-Weber. Ik denk dat je wel kunt zeggen dat haar boeken mij het meest gevormd hebben als gelovige en als predikant. Ze schrijft echt, raak, grappig en goed. En bovendien vol genade. Ik grijp er steeds op terug en kijk uit naar alles wat ze schrijft, ook hier op Substack. Alleen haar boek ‘Pastrix’ is vertaald: ‘Vrijspraak voor losers’. Verder schreef ze o.a. ‘Accidental Saints’ en ‘Shameless’.
Tish Warren. Zo, zo mooi. Over het kleine gewone (‘Liturgie van het alledaagse’), maar ook over de rauwe kant van het leven (‘Bidden in de nacht’).
Sarah Clarkson. Ik lees haar pas sinds een half jaar, maar ze staat al bijna bovenaan mijn favoriete lijst. ‘Reclaiming Quiet’ is zo mooi, troostrijk en raak, ik heb het al twee keer gelezen… Haar eerste boek is vertaald: ‘Een mooier verhaal’. Ze is van oorsprong Amerikaans, schrijft met de ervaring van psychische problematiek, is moeder van vier kleine kinderen, vrouw van een Anglicaans priester, en woont in Oxford. Wat wil je nog meer.
Rachel Held Evans. Een begrip in de christelijke wereld, zij stierf veel te vroeg. Vooral haar boek ‘Searching for Sunday’ is geweldig, vertaald als ‘Gaan we vandaag?’ En ik heb uit betrouwbare bron dat ook haar boek ‘Inspired’ binnenkort in vertaling uitgebracht wordt. Het prentenboek ‘Zo is God’ dat na haar dood uitkwam, vind ik ook een zeer waardevolle toevoeging aan de christelijke literatuur voor kinderen.
Kate C. Bowler. Professor aan Duke University die ook nog eens rake boeken voor ‘gewone’ mensen schrijft. Ik vind vooral haar ‘Blessings’ op social media heel mooi. Ze schrijft vanuit de ervaring van kanker op jonge leeftijd. Haar boeken in het Nederlands: ‘Helemaal prima’ en ‘Alles gebeurt met een reden’.
Ann Voskamp. Ik ben zelf geen enorme Ann Voskamp-fan (ik kan de stijl niet zo goed pruimen), maar ze mag hier niet ontbreken. Haar boeken zijn wijd verspreid en zeer geliefd. Over hoe je middenin het rauwe leven Gods goedheid kunt ervaren: ‘Duizendmaal dank’ en ‘Leven in overvloed’.
Mariann Edgar Budde. Een nieuwe ster aan het firmament: de iconische bisschop uit Washington die Donald Trump toesprak vanaf de preekstoel. Ze schreef al voor dit moment een boek over moed, over hoe je gevormd moet zijn door het goede om ook het goede te kunnen kiezen als het erop aankomt: ‘Durf moedig te zijn’.
b. Niet-vertaald
Barbara Brown Taylor. Dat ‘BBT’ nooit vertaald is, blijft onbegrijpelijk. Voor mij is ze cruciaal geweest in het ontdekken van hoe geloven ook kan. Over hoe je op je eigen plek, in het klein, uiting kunt geven aan het geloof in God: ‘An Altar in the World’. En haar boek ‘Leaving Church’ heb ik denk ik wel drie keer gelezen en was de eerste van wat ik een heerlijk genre blijk te vinden: de spirituele memoire. Ze schreef nog veel meer, een wereld te ontdekken als dit iets voor je is.
Sarah Miles. Haar boek ‘Take this Bread’ maakte verpletterende indruk op mij. Ik kocht het op het Greenbelt Festival, de grote zus van het Nederlandse Graceland. Dit verhaal over een vrouw die op zondagmorgen een kerk binnenloopt en daar brood en wijn krijgt, en vertelt hoe dat haar leven totaal veranderde, heeft mij voor eens en voor altijd doordrongen van twee dingen: hoe belangrijk de Maaltijd van de Heer is, en dat je die Maaltijd gul mag delen aan elk mens.
Cole Arthur Riley. Ik las haar boek ‘Black Liturgies’, waarin ze de ervaring van mensen van kleur verbindt aan spiritualiteit. Indrukwekkend, pijnlijk. Deed me eens te meer realiseren hoe vormend je eigen context is voor de uiting van je geloof, en hoe ontzettend diep racisme is geworteld in onze wereld.
Elizabeth Oldfield. Ook een recente ontdekking, mede door het tijdschrift De Nieuwe Koers, waar ze in geïnterviewd werd. Ze schreef een soort apologetiek: een boek over hoe het christendom ‘sense’ maakt in deze wereld en in haar leven – ze kwam op latere leeftijd tot geloof: ‘Fully Alive’.
Beth Alison Barr. Zij schreef twee belangrijke boeken: ‘The Making of Biblical Womenhood’ – absolute aanrader als je Engels leest en wel een beetje de diepte in wilt gaan. Het is een geschiedenis van christendom en patriarchaat. En recent kwam ‘Becoming the Pastor’s Wife’ uit, wat meer intern Amerikaanse context (met name Southern Baptist Church), maar desalniettemin belangrijk: over hoe vrouwen in het hokje ‘domineesvrouw’ werden gezet, in plaats van zelf aangesteld als leraren in de kerk.
Nederlandstalig
Etty Hillesum. Uiteraard staat Etty Hillesum voor mij bovenaan. Haar wijsheid is tijdloos, haar moed is inspirerend. Wat kan ik nog meer zeggen: iedereen moet haar lezen. Lees als inleiding op wie ze is mijn artikel op de website. De meest toegankelijke versie van haar dagboeken is ‘Het verstoorde leven’.
Corrie ten Boom. Ik heb Corrie ten Boom wel in deze lijst gezet, maar dat ik iets van haar las moet al twintig jaar geleden zijn… Toch staat ze hier, want haar leven en werk zijn te belangrijk om niet te noemen. Bijvoorbeeld ‘Zwerfster voor God’.
Kune Biezeveld. Haar boek ‘Als scherven spreken’ vond ik prachtig: weer over het alledaagse leven (ja, dat is een thema bij boeken van vrouwen!).
Claartje Kruijff. Wat hou ik van de stijl van Claartje Kruijff. Het is wat meanderend, toegankelijk, maar wijs en goed. Lees vooral haar boek ‘Een God die in mij gelooft’.
Janneke Stegeman. Een uitgesproken theoloog van nu, haar nieuwste boek ‘Uitverkoren’ staat klaar op mijn e-reader om gelezen te worden. Ze kaart belangrijke en fundamentele thema’s aan.
Trees van Montfoort. Schreef met ‘Groene Theologie’ meteen een klassieker als het gaat om ecotheologie van Nederlandse bodem.
Margriet van de Kooi. Schrijft mooi en diepzinnig, zoals ‘Het kleine meisje van de hoop’, met haar ervaring als ziekenhuispastor.
Anne Claire Mulder. Was docent Vrouwen- en Genderstudies, en schreef recent ‘Opdat wij bloeien’, een boek waarin ze eloquent de feministische en theologische opbrengst meeneemt, en laat zien dat die springlevend is. (Dit boek is er een van mijn zomerlijstje, ik ben er nog maar net in begonnen.)
De oermoeders: Nederland en wereldwijd
Catharina Halkes. Onze Nederlandse oermoeder van de feministische theologie. Haar eigen boeken, zoals ‘Feminisme en spiritualiteit’ zijn het waard om te lezen, maar ik vermeld toch ook even haar biografie door Annelies van Heijst en Marjet Derks, ‘Ik verwacht iets groots’, een boeiend tijdsbeeld en portret van Halkes.
Dorothee Sölle. Duitse feministisch theoloog, die ook in Nederland grote invloed had. Haar boeken zijn destijds veelvuldig in het Nederlands vertaald en tweedehands goed te krijgen. Het dunne boekje ‘God is meer dan een man’ is mooi om mee te beginnen, maar haar dikke pil ‘Mystiek en verzet’ is echt een klassieker in het veld. Van andere boeken van haar las ik her en der stukjes. Ze schrijft behoorlijk toegankelijk, en je zit met haar werk midden in het hart van de bloeitijd van de feministische theologie.
Rosemary Radford Ruether. Haar boek ‘Sexism and God Talk’ moet ik nog eens goed doorspitten. Ik las er maar een paar hoofdstukken van, maar steeds vaker denk ik: ik moet terug naar de oermoeders van de feministische theologie en hen beter lezen. Want waarschijnlijk zijn de patronen die zij aanwijst in het christendom (en breder mono-theïsme), patronen van sexisme, nog steeds springlevend.
Mary Daly. In haar boek ‘Beyond God the Father’ heb ik nooit uitgekregen, zal ik eerlijk bekennen. Het is een fundamenteel werk – ze is een van de grondleggers van de feministische theologie – maar het is ook fel, soms ongenuanceerd, en daardoor vond ik het soms lastig door te komen. Maar voor haar geldt hetzelfde als wat ik schreef bij Rosemary Radford Ruether: ik moet er nog eens goed doorheen ploegen.
Mercy Amba Oduyoye. Zij heeft mij de ogen geopend voor een niet-westers perspectief op theologie en geloof. Ze wordt wel de oermoeder van de Afrikaanse vrouwentheologie genoemd. Ik schreef eerder over haar. Ik geloof niet dat er iets van haar werk vertaald is, zoals ‘African Women’s Theology’ en ‘Daughters of Anowa’.
Chung Hyun Kyung. Het is alweer te lang geleden dat ik iets van haar las, het moet tijdens mijn specialisatie in Missiologie tijdens mijn studie geweest zijn. Haar boek ‘De strijd om weer de zon te zijn’ uit 1990 is een fundamenteel werk voor de Aziatische vrouwentheologie. Ze werd befaamd door haar optreden op de Assemblee van de Wereldraad van Kerken – heel verhaal, google maar eens. Sieth Delhaas schreef een artikel over haar, haar boek, en haar werk.
Mystiek: lang en langer geleden
Vooruit, nog één categorie dan: de mystici! Dit is een apart type boeken, want dit komt uit een geheel andere tijd dan de onze. Dat merk je in taal en stijl en geloof. Niet per se heel toegankelijk dus, maar tegelijk prachtig om te ontdekken dat er altijd al vrouwen zijn geweest die zich wilden uiten, die geraakt waren door God, die het niet konden laten daarover te spreken en te schrijven.
Je kunt het werk van deze vrouwen zelf lezen, of iets over hen. Beide is verrijkend.
Juliana van Norwich. De visioenen van deze 14e-eeuwse Engelse kluizenares zijn in het Nederlands goed beschikbaar in de uitgave ‘Als de liefde alles wordt’ van Gerda Valckenborgh. Als je wat bevreemd bent door de mystieke taal, probeer er eens doorheen te lezen en te zien hoe baanbrekend haar gedachten zijn: over Jezus als moeder, en bovenal over Gods liefde, die ons omhult als een mantel.
Hildegard von Bingen. Zij kon meer dan ik hier kan noemen, lees hier een inleiding op haar. Een heel toegankelijk boekje over haar is van Desiree den Braber, ‘Leven met Hildegard von Bingen’.
Thérèse van Lisieux. Deze jonge Franse 19e-eeuwse kloosterlinge schreef een mystieke autobiografie, dat in het Nederlands ‘mijn levensverhaal’ heet. Indrukwekkend. Over de kleine weg naar de heiligheid.
Evelyn Underhill. De Engelse schrijfster van begin vorige eeuw schreef over mystiek, maar was zelf ook een (halve) mystica. Het boek ‘Het spirituele leven’ is goed leesbaar.
Dat was het voor nu. Het voelt onaf, maar dat zal het wel altijd blijven.
Hopelijk kan deze lijst jou weer inspireren om meer te gaan ontdekken. Zit er iets voor je bij? Of denk je bij het lezen van de lijst, hoe kán het dat ze dit of dat niet noemt? Ik hoor het graag: het is tenslotte een lijst in ontwikkeling. Dat is ook wat dit project is: een persoonlijke zoektocht naar de vergeten rijkdom en wijsheid van vrouwen.
Ik wens jou, lieve lezer, een zomer vol natuur, boeken en bramen plukken.
Gertine
Vrome Vrouwen 