Boven mijn bureau hangt een moderne verbeelding van Hildegard von Bingen. Een vrouw met een pen in de hand, muziek in de oren, en plantjes in haar borstzak. Mooi, alleen: lange tijd voelde ik weinig connectie met haar. Daarom dit artikel. Want hoe raakt deze middeleeuwse vrouw aan vragen uit onze tijd? Een verhaal over onzekerheid, groenkracht, en een zelfverzonnen taal.
Als je slimmer bent dan iedereen om je heen, dan heb je geen bevestiging van anderen nodig. En als je alles weet over bijna alles, dan heb je genoeg reden om zonder aarzelen je pen te pakken en je ideeën op te schrijven. Dat zou je tenminste wel denken.
Maar nee. Zelfs één van de briljantste vrouwen die de geschiedenis heeft gekend, durfde het niet zomaar aan. Wie ben ik dat ik dit mag doen? vroeg ze zich af. Waarom zou er iemand naar mij luisteren? Ze was componist, arts, theoloog, abdis – maar toch bleef dat gevoel van onzekerheid haar lange tijd achtervolgen. Niet voor niets zegt men weleens dat trots de zonde van de man is, en bescheidenheid die van de vrouw. Met haar waren er vele vrome vrouwen in de geschiedenis die van een ander een duwtje in de rug nodig hadden.
Zo gek is dat overigens niet – dat je toch even onderzoekt of je eigen ideeën niet op lucht zijn gebouwd. Het getuigt van bescheidenheid, maar ook van gezond verstand. Dus dat was wat Hildegard deed. Ze zocht bevestiging, en toen ze die had, toen ging ze ervoor. Ze leeft nog steeds voort als een wijze, geleerde, eigengereide en multi-getalenteerde vrouw.
Wie was Hildegard?
Hildegard werd geboren in 1098 als het tiende kind uit een rijke Duitse familie en werd bestemd voor het religieuze leven in het klooster. Zoals bij veel bekende vrouwen uit de Middeleeuwen was dat klooster haar weg naar ontwikkeling en ontplooiing: een veilige plaats om te leren en te denken, zonder de last en de gevaren van een huwelijk.
Hildegard kwam als achtjarig meisje terecht in het benedictinessenklooster in Disibodenberg. Ze was toen al een bijzonder kind, dat dingen zag die niemand anders zag. Visioenen zou je het kunnen noemen. Ze was zich maar al te zeer bewust van haar anders-zijn en daar zou ze lang last van houden: van dat gevoel dat je soms beter je mond kunt houden over je vreemde gedachten.
Toen Hildegard 38 was, volgde ze de abdis van haar klooster op. Ze had zich toen al ontwikkeld op allerlei gebieden: theologie, muziek, geneeskunde, natuurkunde, kunst. Een paar jaar later kwam opeens haar leven op de kop te staan: ze zag God, het ‘Levende Licht’. Een alles veranderende mystieke ervaring. Ze wilde eigenlijk niet, maar een ziekte dwong haar als het ware om op te schrijven wat ze had gezien. Dat werd het boek Scivias, een beschrijving van … ja, van alles. Van God, de schepping, de mens. Een allesomvattende visie op de werkelijkheid. Compleet met schitterende miniaturen die haar visioenen uitbeeldden.
Maar voordat ze dit boek publiceerde, zocht Hildegard steun bij Bernardus van Clairvaux, een andere beroemdheid van die tijd. Ook een bevriende abt vroeg ze om bevestiging. Toen beiden haar aanmoedigden om haar visioenen wereldkundig te maken, deed Hildegard dat. Vanaf dat moment groeide haar roem. Tot in de hoogste kringen van de destijds bekende wereld: allerlei geleerden, maar ook de paus en de keizer. Hildegard kreeg het voor elkaar om die twee in brieven streng toe te spreken – want ja, ze nam geen blad voor de mond als er in haar ogen dingen misgingen. Velen bezochten haar klooster voor adviezen rondom geloof en geneeskunde en ze correspondeerde met een verbluffende hoeveelheid mensen uit alle lagen van de bevolking, vooral met vrouwen.
Uiteraard bleef ook de frictie niet uit. Zeker toen Hildegard besloot om haar klooster te verlaten en een eigen klooster te stichten om zo meer vrijheid te hebben. Ook begroef ze een geëxcommuniceerde vriend in de gewijde grond van haar klooster – toen waren de rapen gaar. Er werd haar een bizarre straf opgelegd: een verbod op zingen, klok luiden en mis vieren. Die straf werd later teruggedraaid, maar tekenend is het wel.
Hildegard stierf in 1179. Naar verluid viel er op het moment van haar dood een helder licht vanuit de hemel op haar woonplaats.
Homo universalis
Het voert te ver om hier in te gaan op alles wat Hildegard deed en schreef. Haar nalatenschap is enorm en wordt nog steeds door veel mensen onderzocht en gebruikt. Dan gaat het om zowel haar theorieën over het menselijk lichaam en de natuur, maar ook over haar creatieve werk. Haar muziek bijvoorbeeld, die uniek en origineel was, wordt nog steeds uitgevoerd. Ook had ze uitgebreide theorieën over de werking van het menselijk lichaam en de balans tussen verschillende elementen daarin, het verband tussen geestelijke en lichamelijke ziekte. Ze beschreef haar visioenen, maar schreef ook boeken over wetenschap en natuurkunde. Een homo universalis. Op twee aspecten van haar werk wil ik graag kort dieper ingaan.
Groenkracht en droogte
Viriditas: zo noemde Hildegard de onstuitbare groeikracht in deze wereld, die haar bron vindt in God. Het woord is een samentrekking van de Latijnse woorden voor groen en waarheid – in het Nederlands zou je het kunnen vertalen als ‘groenkracht’. Een prachtig beeld van Hildegard voor de creatieve kracht in deze wereld, die we overal zien in de natuur, in alles wat zomaar groeit en bloeit en opkomt. Groen is helend – letterlijk, in geneeskrachtige planten en gezonde groenten. Maar tegelijk is het een beeld voor spirituele kracht, alles wat veerkrachtig is, en levendig. De creativiteit in mensen, hun verbeeldingskracht, levenslust.
De andere kant bestaat ook. Dat is ariditas. De droogte, de blokkade van de groenkracht. Dat wat er gebeurt als je niet in balans bent. Als je verschrompelt en vergaat en er geen verbinding meer is met de bron.
Leven in verbondenheid
Viriditas laat heel kernachtig iets zien van Hildegards denken. Alles draait bij haar om het ‘in verbinding staan’. Met God, die zij ziet als het Levende Licht, maar ook met mensen en met de schepping. Mensen die aangeraakt zijn door het Levende Licht, kunnen groeien – en groeien betekent het goede doen in deze wereld. De verbinding met God kan niet zonder de verbinding met mensen en de schepping. Zo leven, is creatief en ‘scheppend’ leven. Als je zo leeft, dan klopt het.
Ik vind het denken van Hildegards best lastig om te doorgronden. Maar hier zit iets waar het raakt aan mijn eigen gedachten. Dat er een goede kracht in deze wereld is, waar je je op af kunt stemmen. Dat de kracht van God dóórstroomt in alles – en je dus overal iets van God kunt ervaren. Het is een heel holistische visie op de werkelijkheid: alles staat met alles in verbinding. Je kunt je als mens richten op die groenkracht, dat licht, het goede, de verbinding… of je ervoor afsluiten.
Een eigen taal
En dan nog een wat onbekend, maar mijns inziens intrigerend deel van Hildegards nalatenschap. Net als veel later Tolkien zou doen met zijn Elfentaal, deed Hildegard in de 11e eeuw: ze bedacht een eigen taal. Ze gaf allerlei ideeën en zaken een eigen, nieuwe naam in haar eigen taal. Zo was ze als het ware scheppend bezig.
Wie meegaat met de scheppende kracht van de Levende, iets van het beekje van dat Licht door zich heen laat stromen, aangeraakt door de groenkracht in deze wereld – en dan zo bezig is met zijn of haar werk in verbinding met de ander… dat is een herscheppende mens.
In een wereld als de onze, waar de verbondenheid af lijkt te breken waar je bij staat, is dit de blijvende betekenis van Hildegard: zoek dat wat bloeit en groeit, laat je raken door het licht, dan zul je vanzelf de verbinding weer vinden.
Ik, het vurig licht van goddelijke wijsheid,
Ik laat de vlakten in schoonheid ontbranden,
Ik doe de wateren schuimen.
Met immer rechtvaardige wijsheid ontsteek ik
de zon, de maan en de sterren.
Ik geef de aarde haar tooi.
Ik ben de bries die al het groene koestert.
Ik ben de regen, geboren uit de dauw,
die de grassen laat lachen
van pure levensvreugde.
Ik roep tranen aan, met hun reuk van heiligheid.
Ik ben de hunkering naar het goede.
— Hildegard von Bingen (1098-1179) —
Meer lezen:
Dit artikel is nog amper een tipje van de sluier – er is ongelofelijk veel te zeggen over Hildegard. Als je wilt, kun je je helemaal onderdompelen in werk van en over haar. Of je kunt een pelgrimstocht lopen, of naar haar muziek luisteren… nog steeds wordt de nalatenschap van Hildegard op creatieve manieren geëerd.
Leven met Hildegard von Bingen – Désirée den Braber
Een klein, toegankelijk en praktisch boekje over Hildegards leven en denken
Zicht op Hildegard – red. Hans Wilbrink
Het nieuwste Nederlandse boek met een veelheid aan schrijvers die vanuit hun expertise iets kunnen zeggen over Hildegards werk
De Hildegard-pelgrimsroute
Een route van 137 kilometer langs hoogtepunten van Hildegards leven. Kijk hier een YouTube-video over de wandeling.
Muziek
Op YouTube kun je helemaal losgaan met luisteren naar Hildegards muziek. Zoals deze uitvoering van ‘O Virtus Sapientiae’:
Een virtuele Hildegardkapel
Een Belgische kunstenaar maakte een virtuele kapel voor Hildegard. Als je een VR-headset hebt, kun je er ‘in’. En anders kun je er een filmpje van bekijken.
Vrome Vrouwen 