Catharina Halkes durfde in een zaal vol mannen op te staan om haar mening te geven. Dat was bijzonder voor een katholieke getrouwde vrouw uit haar tijd. Ze bewoog zich voortdurend in de frontlinies en werd zo de voormoeder van de feministische theologie in Nederland.
In dit artikel vertel ik over haar leven en vervolgens beraad ik me op de noodzaak voor feministische theologie in onze tijd.
Wie was Catharina Halkes?
Catharina Halkes, meestal Tine genoemd, kwam ter wereld in 1920. Hoewel haar ouders welgesteld waren en zij zelfs naar het gymnasium kon, was er al vroeg verdriet in haar leven. Haar vader overleed toen ze kind was en ook haar moeder verloor ze veel te vroeg. Halkes verdiende de kost als administratief medewerker en privé-docent en begon als 25-jarige na de oorlog met een studie Nederlands in Leiden. Daar ontmoette ze Theo Govaart, met wie ze in 1950 trouwde.
Zo werd Halkes een getrouwde katholieke vrouw zoals er velen waren in die tijd. Toch was iets in haar anders. Over de vrouwen uit haar tijd zei ze: ‘… als de man erg vriendelijk is, en erg goed en edel, dan mag ze er ook nog wat bij doen. Maar dat doet ze dan eigenlijk met schuldgevoelens, want ze gaat verder dan ze eigenlijk mag.’ (Bron)
Zijzelf kon niets met de traditionele rolverdeling: ‘Ik was altijd al een geëmancipeerde vrouw. Daardoor had ik ook zo’n last van de vanzelfsprekendheid van bepaalde patronen. Altijd hadden mannen het voor het zeggen. Ik mocht mee doen, ik deed ook mee, maar ik ontdekte, dat ik geen enkele macht had om dingen die niet deugden, te veranderen. Ik mocht aan de bestaande tafel schuiven, de mannen wilden desnoods één centimeter opschuiven zodat ik een plaatsje kreeg, maar ze waren niet bereid, die tafel anders te maken.’ (Bron)
Want dingen veranderen, dat is wat ze wilde. De tijd die ze overhad naast haar gezin (zij en Theo krijgen drie kinderen), investeerde ze in de Katholieke Vrouwenbeweging en haar wens vrouwen meer vorming te kunnen bieden. Haar overtuiging was dat vrouwen zich moeten ontwikkelen om zich te durven mengen in de kerkelijke gesprekken. Zelf liet ze haar stem horen door te spreken en te schrijven. Ze kaartte controversiële onderwerpen aan, zoals geboortebeperking, seksualiteit en celibaat. In haar eerste boek, uit 1965, volgt nog zo’n heikel onderwerp: de vrouw en het ambt.
Langzaam bouwde Halkes een reputatie op als vertegenwoordiger van de progressieve kant van de katholieke kerk, waarvoor ze zowel in Nederland als daarbuiten erkenning kreeg. De media-aandacht nam nog meer toe toen ze in een interview met het Amerikaanse Time Magazine zei de contraceptie-pil te slikken. Ze was de eerste katholieke vrouw die dat in het openbaar durfde te bespreken!
Het Tweede Vaticaanse Concilie in de tweede helft van de jaren zestig wakkerde het vuur van vernieuwing in de katholieke kerk alleen maar aan. Ook in Nederland leefde de verwachting dat standpunten op het gebied van celibaat en priesterschap zouden veranderen. Maar juist op dat moment werd er een conservatievere richting ingeslagen door de aanstelling van behoudende bisschoppen. Dat vergrootte de polarisatie en velen verlieten teleurgesteld de kerk.
Halkes zelf studeerde nooit theologie, al volgde ze wel een tweejarige cursus pastoraal-theologie en werkte ze zich op als wetenschappelijk medewerker aan de universiteit van Nijmegen. Ze was innig bevriend met priester en theoloog Frans Haarsma en scheidde in 1972 van Theo Govaart.
Het begin van de feministische theologie
In 1974 las Halkes het boek ‘Beyond God the Father’ van Mary Daly, een Amerikaanse feministische theoloog. Dat is een keerpunt: ‘Het was alsof de bliksem insloeg, maar dan zonder brand of vernietiging achter te laten. Maar wel een groot en diep licht in mij en daarna ook om mij heen. De metamorfose was meer dan een gedaanteverwisseling, ze was een herschepping, een nieuwe geboorte.’ (Bron)
De beroemd geworden kernzin van Daly’s boek luidde: ‘Als God mannelijk is, dan is het mannelijke God.’ Het was een fundamentele kritiek op de klassieke godsbeelden en op de patriarchale overheersing van alle tijden. De man-beelden zijn afgoden, zegt Daly scherp; we weten dat God noch mannelijk noch vrouwelijk is. Maar door God en het mannelijke op één lijn te zetten, creëer je een ‘hoger’ en ‘lager’. Wat machtig en mannelijk is, staat boven het onderdanige en vrouwelijke.
Daly was een radicale denker, zij verliet ook later bewust de christelijke traditie. Catharina Halkes ging een andere weg: zij wilde van binnenuit de traditie hervormen. Maar het werk van Mary Daly maakte voor haar veel duidelijk. Het gaf woorden aan de pijn en woede om een godsbeeld dat de positie van vrouwen legitimeerde. Ze ze zag nu hoe het feminisme een cultuurkritiek kan zijn die ook binnen de kerk nodig is, een tegenstem die de patriarchale structuur weerspreekt.
Door Halkes’ eigen publicaties op het gebied van feminisme en christendom ontving ze in 1980 een eredoctoraat van de prestigieuze Berkeley Divinity School, onderdeel van Yale University. Het was een internationale erkenning van haar pionierswerk op haar vakgebied. Dat maakte ook de weg vrij voor de benoeming tot bijzonder hoogleraar Feminisme en Christendom in Nijmegen. Vrouwen kwamen van ver naar Nijmegen om haar colleges bij te wonen.
Ook in de jaren daarna stond Halkes regelmatig in de aandacht, nationaal en internationaal. In 2011 overleed ze, 90 jaar oud.
God de Vader
Een tijdje geleden stelde ik in een bijbelstudiegroep van mijn (Anglicaanse) kerk de vraag: ‘Verandert er iets voor jullie als je God als moeder voorstelt?’ Ik was daar oprecht in geïnteresseerd, vooral omdat ik merkte dat dit beelden opriep die ik normaal gesproken niet aan God zou toedichten. Mijn godsbeeld was dus voornamelijk mannelijk, concludeerde ik.
Eén van de kringleden is een wereldberoemde professor Nieuwe Testament. (Kenmerk van in Cambridge wonen: je wordt overspoeld door geleerden.) Hij raakte zichtbaar geïrriteerd door de vraag. ‘Je moet gewoon het woord Vader bij God niet vergelijken met je aardse vader,’ vond hij. ‘Ik doe dat zelf ook niet. God is anders. Bij Vader horen allerlei mooie dingen. Als je dat niet zo kunt zien, dan moet je misschien je eigen beeld bijstellen.’
Ondanks de opmerkingen van andere leden van de kring, wilde hij van geen wijken weten. Als je een probleem met het vaderbeeld hebt, moet je het zelf maar oplossen.
Is het feminisme nog nodig?
Ondanks mijn verbazing om zijn ontkenning van het probleem, was ik hem toch dankbaar. Het werd opeens nog duidelijker dat kritiek op ons godsbeeld altijd nodig is, en dat het geen fase is die we achter ons kunnen laten. We moeten opnieuw en opnieuw onze ideeën over God, over macht en dominantie, onder de loep leggen. Zodra je stopt met kritisch kijken, kunnen er allerlei onbewuste aannames in je godsbeeld sluipen.
Ikzelf ben geboren op het moment dat de tweede feministische golf net ging liggen. Opgroeiend als meisje in de jaren negentig had ik het gevoel dat niets mij in de weg werd gelegd. Zelfs het feit dat mijn kerk geen vrouwelijk leiderschap kende veranderde daar niets aan. Iedereen in mijn omgeving deed vanzelfsprekend een vervolgopleiding en ik voelde geen druk om jong te trouwen en een gezin te stichten.
Het ‘onbehagen van de vrouw’ is gestild. We hebben stemrecht, blijven werken als we trouwen, niets is onmogelijk. Als je maar wilt, dan kan alles. Is daarmee ook de noodzaak van het felle feminisme verdwenen?
Nee. Er blijft wel degelijk iets wringen. Het is subtieler, niet direct aan te wijzen in wetten of officiële documenten. Het is de reden voor het feit dat zoveel vrouwen niet financieel zelfstandig zijn. Dat er zo weinig vrouwelijke hoogleraren, CEO’s en burgemeesters zijn. Dat vrouwen met een roeping nog steeds regelmatig van kerkverband moeten veranderen, omdat ze opgroeiden op een plek waar hun gaven niet geaccepteerd worden.
Het ligt er niet meer dik bovenop, maar de ongelijkheid is wel degelijk aanwezig. In verwachtingen en patronen. In onuitgesproken aannames. De bewustwording daarover komt de laatste tijd meer op gang. Ik geloof dat mijn generatie vrouwen zich meer en meer bewust wordt van die meer onzichtbare ongelijkheid. Je ziet bijvoorbeeld aan het snel groeiende (seculiere) platform Damn Honey de behoefte om die ongelijkheid te bespreken en door bewustwording er iets aan te kunnen doen.
Feministische theologie: nog steeds
Ook in de kerk en de theologie is die nieuwe bewustwording nodig en misschien ook al wel aan de gang. Feministische theologie is nu nog teveel een zaak van een kleine groep betrokkenen. Na het oprichten van Vrome Vrouwen heb ik veel berichten gekregen van vrouwen die zich herkenden in het probleem. Zij ervaren een gebrek aan voorbeelden of hebben in hun leven een lange weg moeten gaan voor ze hun eigen stem durfden te ontdekken. Vrouwen die zich al lang in de feministische kant van theologisch Nederland bewegen, weten hier alles van.
Zonder blijvende kritische stemmen bewegen kerken zich toch onvermijdelijk weer naar het mannelijke en het dominante. Bovendien is een groot deel überhaupt nooit toegekomen aan een fundamentele analyse van hun eigen theologie en godsbeeld, of kiezen ze bewust voor een lijn die mannen boven vrouwen stelt.
Bevrijding is nooit een achterhaald station. Het blijft nodig, niet alleen voor vrouwen, ook voor andere groepen zoals LHBTI’ers, mensen van kleur, mensen met een beperking. Zijn onze kerken een plek waar zij tot hun recht kunnen komen? En als dat niet zo is, wat zit er dan verborgen in onze theologie, onze ideeën over God? Durven we ons te laten bekritiseren, ook als dat veilige heilige huisjes omver gooit? Het zijn intrigerende vragen, waarover onze voorgangers al veel en diep hebben geschreven. We blijven mensen nodig hebben die zoals Catharina Halkes durven opstaan en de vragen te stellen die er toe doen.
Met dank aan het Catharina Halkes Fonds voor hun subsidie aan Vrome Vrouwen.
Verder lezen:
De biografie van Catharina Halkes: Ik verwacht iets groots door Annelies van Heijst en Marjet Derks.
Een mooi overzicht van haar leven op de website Beeldfiguren van het christendom.
Artikelen op de website van Sieth Delhaas over feministische theologie in Nederland.
Er staat zelfs nog een oude aflevering van Het Vermoeden online waarin Catharina Halkes te gast is – ze is dan al 85 jaar oud.
Op de pagina over Catharina Halkes van het naar haar vernoemde fonds staan twee In Memoriams, van Maake de Haardt en Heleen Zorgdrager.
Vrome Vrouwen 