Washington, 29 augustus 1963. Een helikopter cirkelt boven de enorme massa mensen die op de been is gekomen voor de ‘Great March on Washington’, een protestmars voor de burgerrechten van zwarte Amerikanen. De dag is gevuld met toespraken en muziek vanaf het Lincoln Memorial.
Aan het einde van de middag betreedt een zangeres het podium. Mahalia Jackson is haar naam. Ze begint te zingen met lange, indringende uithalen. ‘I been buked and I been scorned.’ Het onrecht van eeuwen verwoord in een enkel lied. De luisteraars, vermoeid en reeds denkend aan de terugreis, veren op. Hier klinkt eindelijk de emotie die hen in beweging heeft doen komen. Ze luisteren intens, en daarna barst Mahalia los in het opzwepender ‘How I got over’. Er wordt meegeklapt en meegezongen en er komt een nieuwe energie in de 200.000 aanwezigen, precies op tijd voor de volgende toespraak.
Martin Luther King neemt plaats voor het spreekgestoelte. Hij had een keurige speech voorbereid waarin hij het recht op gelijkheid grondig onderbouwde met juridische argumenten. Maar terwijl hij spreekt, begint hij te twijfelen. Er mist iets van vuur in zijn betoog, en wat aarzelend begint hij te improviseren.
Mahalia proeft wat er gebeurt. Ze roept hem toe: ‘Tell them about the dream, Martin!’
King kijkt opzij, valt even stil, en schuift dan zijn uitgeschreven script opzij. Wat nu volgt komt recht uit zijn hart. Hij vertelt over de droom waarin alle mensen gelijk zijn en samen aan tafel schuiven, waar plaatsen van onrecht veranderen in oases van vrijheid. Een droom over een land waarin mensen niet beoordeeld worden op huidskleur, maar op hun innerlijk. ‘I have a dream today!’
De vrouw die met haar muziek en haar overtuiging een belangrijke rol speelde in de Civil Rights Movement, op die dag in augustus en op vele andere momenten, staat in dit artikel centraal. Mahalia Jackson, Queen of Gospel.
Hulp in de huishouding en een visioen van Jezus
Mahalia Jackson kwam ter wereld in New Orleans in het jaar 1911. Kromme beentjes had ze, maar haar moeder weigerde de weinig zachtzinnige behandeling die het ziekenhuis voorstelde. De botten breken? Dan liever zelf wat proberen met massages. Mahalia zou weinig last houden van het probleem, al schaamde ze zich ervoor toen ze klein was.
Mahalia had een hemelse stem en zong al op jonge leeftijd. De kerk was de plaats waar ze uit volle borst kon zingen – dat deed ze dan ook vol overgave, zo luidkeels dat het is voorgekomen dat haar werd gevraagd de kerk te verlaten. Ze zong te luid! Toch gaf Mahalia’s jeugd weinig aanleiding om te vermoeden dat ze zou uitgroeien tot ’s werelds bekendste gospelzangeres. Naast het zingen was er namelijk weinig vreugde. Haar vader had een ander gezin en haar moeder stierf toen ze vijf jaar was. Een tante nam Mahalia en haar broer op, maar zonder erg veel mildheid. De kinderen moesten hard meewerken en als hun klusjes niet af waren, dan was er geen tijd voor school. Mahalia ging zelden vijf dagen per week naar school.
Ze droomde van betere tijden en die dromen waren het duidelijkst als ze kon zingen. Toen ze veertien was, kreeg ze een visioen. Jezus zei tegen haar dat ze haar mond moest openen in zijn naam, maar zelfs een goddelijke boodschap overtuigde haar tante niet. Een toekomst als zangeres, en zeker als gospelzangeres, was eenvoudigweg onmogelijk. Mahalia moest werken als hulp in de huishouding bij witte families.
Een nieuw begin in Chicago
Toen Mahalia vijftien was, zag ze haar kans. Een paar verre familieleden woonden in Chicago en Mahalia reisde per trein naar hen toe, ondanks de waarschuwingen van haar tante. Ze ging en dat zou haar leven veranderen.
Die verandering kwam niet meteen. Mahalia werkte overdag nog steeds als dienstmeisje. Pas toen ze in Salem Baptist Church haar tweede thuis vond, veranderde er iets. In deze kerk werd haar stem bewonderd en ze werd deel van één van de eerste professionele gospelzanggroepen. Hoewel een zangleraar vond dat ze niet kon zingen, bleef Mahalia haar hart volgen. Ze wist wat haar bestemming was, ze wist wat Jezus van haar vroeg: geen blues, geen commerciële muziek, maar gospel. Ze wilde met haar muziek hoop brengen: “I hope to bring people to God with my songs.”
Door de samenwerking met de ‘Father of Gospel Music’ Thomas Dorsey, begon Mahalia’s carrière de goede kant op te gaan. Ze begon nu als solozangeres en haar concerten werden door een groeiend aantal mensen bezocht. Toen ze twintig was, kon ze net rondkomen van haar zang.
Ondertussen kwam Amerika in de Grote Depressie terecht, er was enorme armoede en de zwarte bevolking plukte daar de zuurste vruchten van. In Chicago was er veel onrecht en veel ongelijkheid. Ook Mahalia’s leven was verre van gemakkelijk. Ze trouwde toen ze 25 was, maar haar echtgenoot kon het niet verkroppen dat ze niet naar zijn (financiële) adviezen luisterde. Dat zou later wederom gebeuren bij haar tweede echtgenoot, die ook niet kon omgaan met de zelfstandigheid van Mahalia. Het resulteerde twee keer in een echtscheiding.
Faam en frustratie
Het jaar 1948 was een keerpunt in Mahalia’s loopbaan. Ze nam het lied ‘Move on up a little higher’ op in de studio. Van die plaat werden binnen de kortste keren tienduizenden exemplaren verkocht en het maakte Mahalia in één klap een superster. Ze gaf enorme concerten en toerde door Europa. Ze was zeer geliefd bij velen, door haar prachtige stem en door de manier waarop ze zich helemaal overgaf aan de muziek. “My hands, my feet, I throw my whole body to say all that is within me.”
Maar met haar status groeide ook de frustratie over de ongelijkheid tussen zwart en wit. Er was racisme en onderdrukking, zwarte soldaten die voor de vrijheid in Europa hadden gevochten, kwamen terug om daar weer midden in de ongelijkheid te belanden. Mahalia werd ondanks haar bekendheid nog steeds geweigerd in hotels en andere publieke plaatsen. De politie hield haar regelmatig aan als ze in haar mooie Cadillac reed, niet gelovend dat een zwarte vrouw zo’n auto kon bezitten. Toen ze een huis kocht in een witte buurt, werd ze bedreigd en haar huis beklad, witte families vertrokken. Met grote moeite kreeg ze een eigen radio-show, die ondanks grote populariteit toch na een half jaar geannuleerd werd. Een tv-programma was helemaal geen optie. Niemand zou willen kijken naar een zwarte vrouw, zeiden de televisiebazen.
Het lot van zwarte Amerikanen vergeleek Mahalia met een vastgebonden muilezel: ze hadden geen enkele kans op een goed leven in gelijkheid met iedereen. Maar Mahalia wist dat God het niet zo bedoeld had. Er moest een Mozes komen die zijn volk door de Rode Zee de vrijheid in kon voeren. Mahalia vond die Mozes in Martin Luther King. Met hem werkte ze samen in de strijd voor gelijke rechten. Mahalia door te zingen, King door te spreken. Zo werd de gospelmuziek de soundtrack van de Civil Rights Movement. Overigens nam Mahalia ook regelmatig zelf het woord in toespraken en preken.
De wereld na de droom in Washington
De toespraak van Martin Luther King in 1963 werd weliswaar wereldberoemd en roerde vele harten, de weg naar gelijkheid bleef bomvol obstakels. President Kennedy, een belangrijke bondgenoot, werd vermoord. Later werd King zelf vermoord. Officiële achterstellingen verdwenen beetje bij beetje, maar het gewone leven bleef een worsteling om erkenning en eerlijke kansen. Noch in Amerika, noch in Europa is het land der belofte aangebroken.
Ook op persoonlijk vlak had Mahalia te kampen met moeilijkheden. Tot haar verdriet had ze geen kinderen kunnen krijgen en ook haar tweede huwelijk liep stuk. De kanker, die al eerder in haar leven was opgedoken, kwam terug. Ze reisde nog eenmaal door Europa en stierf uiteindelijk in 1972 op 60-jarige leeftijd. In New Orleans en Chicago kwamen tienduizenden mensen samen om haar te gedenken. Ze had vele, vele harten weten te raken met haar prachtige stem en met haar hele persoonlijkheid. Na haar dood noemde vriend en zanger Harry Belafonte haar ‘the single most powerful black woman of the United States’.
De vrouwen van de Civil Rights Movement
Mahalia Jackson werd in haar eigen tijd niet voor niets de Queen of Gospel genoemd. De muziek en haar geloof vormden het hart van haar bestaan. Maar haar rol in de Civil Rights Movement was een minstens zo belangrijk deel van haar leven. Het is niet toevallig dat zij met haar liederen in Washington de toon zette voor de beroemdste toespraak aller tijden.
Mahalia’s rol was exemplarisch voor de vrouwen uit de burgerrechtenbeweging. Er was die dag in Washington hard gelobbyd door de vrouwelijke leiders, maar ze kregen het niet voor elkaar om ook maar één vrouw in het spreekrooster te krijgen. Ook werden zij niet uitgenodigd voor de ontmoeting met de president achteraf. Het was tekenend: de bijdrage van vrouwen aan de beweging werd niet serieus genomen. Hun hoop dat de strijd om gelijkheid tussen rassen ook de gelijkheid tussen seksen zou meenemen, was vergeefs.
Ook in het publieke geheugen bestaat de Civil Rights Movement voornamelijk uit grootse toespraken en massale demonstraties geleid door mannen. Het zijn hun toespraken en bijdrages die opgenomen zijn in de archieven. Maar in werkelijkheid was de beweging gevormd door het harde werk op lokaal niveau. Op dat kleinere niveau waren vrouwen in de meerderheid. In de dorpen en steden en buurten werd dagelijks keihard gewerkt: actievoeren, organiseren, vergaderen, geld ophalen en bijeenkomsten houden. Vrouwen hielden talrijke redevoeringen, hielden de busboycot in stand, mobiliseerden bondgenoten en structureerden de beweging in hun omgeving. In de jaren vijftig en zestig werd de Civil Rights Movement gedragen door het werk van vrouwen. Hun werk werd echter overschaduwd door het leiderschap van mannen op nationaal niveau.
Gelukkig zijn deze vergeten verhalen en toespraken in latere jaren uit de vergetelheid gehaald. Het boek Women and the Civil Rights Movement 1954-1965, geredigeerd door David Houck and David Dixon uit 2009 is daar een prachtig voorbeeld van. In het boek staan de levensverhalen van 39 vrouwen uit de beweging, met daarbij de volledige tekst van één van hun speeches. Het is een poging de onevenwichtigheid van het publieke geheugen recht te trekken. Een onevenwichtigheid die we niet alleen hier, maar op vele punten in de geschiedenis terugzien.
Meer weten over Mahalia Jackson?
Lees hier een New York Timesartikel waarin dieper ingegaan wordt op Mahalia Jackson en de toespraak van Martin Luther King.
Kijk hier op YouTube een oude, maar mooie en volledige documentaire over haar leven.
Vrome Vrouwen 