Bij mijn afscheid als predikant in Utrecht, een paar jaar geleden, kreeg ik één van Dorothee Sölles boeken. Een bijzonder cadeau was het, gegeven door een theoloog van zo’n veertig jaar ouder. Het boek kwam uit haar eigen boekenkast en het voelde alsof de generatie boven mij iets belangrijks wilde doorgeven.
Wat moest er doorgegeven worden? Totdat ik de boeken van Dorothee Sölle begon te lezen, ergens in de latere jaren van mijn studie, wist ik niet wat dat was. Ik dacht dat deze tijd vroeg om nieuwe inzichten en nieuwe ideeën. Ik dacht dat de onderwerpen van de vorige eeuw gedateerd waren.
Het lezen van Dorothee Sölle veranderde dat. Sölle schreef helder en begrijpelijk, heel anders dan de Duitse theologen die ik voor mijn studie moest lezen. Bij haar geen taaie dogmatische betogen of droge verhandelingen. Zij combineerde mystieke vroomheid met radicaal activisme. De wereld waar Sölle over schreef, de onderdrukte wereld die bevrijd moest worden, die zag ik nog steeds om me heen. Oorlog, ongelijkheid, klimaat, politiek… we hebben de grote problemen van de vorige eeuw nog lang niet opgelost.
Sölles vurigheid raakte iets in mij. En als ik om me heen kijk, vermoed ik dat diezelfde vurigheid op andere plaatsen aan het groeien is. De wereld heeft verandering nodig, nog steeds. Wat mij betreft is het lezen van Dorothee Sölle een goed begin voor die verandering.
Wie was Dorothee Sölle?
Dorothee Sölle werd in 1929 geboren in Duitsland in een welgesteld gezin dat haar alle ruimte gaf om te studeren. Hoewel haar ouders nooit het Nazi-regime steunden en zelfs even een Joodse vrouw op hun zolder verborgen, gingen de verschrikkingen van de oorlog aan Dorothee grotendeels voorbij. Ze was zelfs trots op de Duitse cultuur. Pas toen haar broer eind 1945 als krijgsgevangene stierf, drong de duisternis van die tijd tot haar door. Ook besefte ze pas na de oorlog welke onuitsprekelijke daden de slachtoffers waren aangedaan. Haar trots op Duitsland werd een grote schaamte. Dat zou haar verdere leven voorgoed veranderen.
De jonge Dorothee voelde zich ontheemd en vond via een lerares een nieuw thuis in het christendom. Ze begon theologie te studeren; ze wilde op zoek naar waarheid, een waarheid waar ze verder mee kon. In Jezus Christus vond ze een weg voorwaarts.
“Er was iets in het christendom wat mij niet losliet; dat was Jezus Christus, die ten dode gefolterde die niettemin nihilist noch cynicus was geworden, zoals veel mensen in mijn omgeving na de Duitse catastrofe.” (Uit: Tegenwind, Herinneringen, 1995)
Dorothee vond inspiratie in christelijke denkers als Søren Kierkegaard, Simone Weil en Dietrich Bonhoeffer, die een doorleefd geloofd combineerden met stellige ideeën over politiek en maatschappij. Door zelf theologie te gaan studeren kon ze haar persoonlijke ontdekkingen over het christendom verbinden aan theologische gedachten.
Dorothee trouwde en nam de achternaam Sölle aan, kreeg drie kinderen en werkte als godsdienstdocent – vrij uniek voor een tijd waarin getrouwde vrouwen meestal thuis bleven. Het echtpaar Sölle scheidde in 1964 en een jaar later verscheen haar eerste grote theologische werk, “Plaatsbekleding. Een hoofdstuk theologie na ‘de dood van God’”. Het was een boek waarin Dorothee Sölle zelf uitzocht wat ze nog kon geloven. Net als vele anderen nam ze afscheid van het idee van een almachtige heersende God, en richtte ze zich op de God die juist macht en afstandelijkheid verliet om mens te zijn in Christus. Met dit boek maakte ze zich niet geliefd bij theologen, die het te vrijzinnig vonden.
Een nieuw hoofdstuk in Sölles leven brak aan. Ze ontmoette haar levenspartner, Fulbert Steffensky, een monnik die uit het klooster trad om in 1969 met haar te kunnen trouwen. Het was de tijd van de sociale onrust in de Europese steden en de tijd van Amerikaans verzet tegen de oorlog in Vietnam. Er was een grote roep om wereldwijde gerechtigheid, die naadloos paste bij Sölles eigen gevoelens. Theologie kon nooit in een lege ruimte gebeuren, vond ze. Theologie moet altijd over mensen gaan, over de schepping, de praktijk. De waarheid is concreet.
Politieke Avondgebeden en mystiek verzet
Sölle en Steffensky organiseerden samen met anderen bijeenkomsten over politiek en theologie, die uitgroeiden tot Politieke Avondgebeden. Elk ‘Politisches Nachtgebet’ had een eigen actueel thema en combineerde gesprek, liturgie en actie. De Avondgebeden werden razend populair. Voor de jonge mensen van die tijd bood Sölle een nieuw perspectief en een nieuwe kerktaal. De mainstream kerk en de universiteit waren minder blij. De Katholieke kerk verbood de Avondgebeden in haar kerkgebouwen, maar het hield de populariteit niet tegen. Sölle en haar vrienden organiseerden talloze Avondgebeden over allerlei onderwerpen, en vandaag de dag zijn er nog steeds kerken die in navolging van toen dit soort avondgebeden houden.
Aan de Duitse academie zou Sölle nooit een positie bemachtigen, maar in 1975 kwam vanaf de andere kant van de oceaan een aanbod. Sölle werd hoogleraar aan het Union Theological Seminary in New York, waar veel theologische vrijheid en diversiteit heerste. Ze zou er twaalf jaar werken. Amerika was de geboortegrond van de feministische theologie en hoewel Sölle er eerst niet veel van moest hebben, nam ze toch veel van de thema’s en denkwijzen in haar eigen werk op. Dat was niet vreemd, want de feministische theologie had veel raakvlakken met Sölles eigen bevrijdingstheologische perspectief, die begon bij de geleefde ervaring van de onderdrukten.
‘Theologie moet voor mij juist van die ervaringen uitgaan. Mannelijke theologie, dus die geïnstitutionaliseerde theologie die in een lang proces de vrouwelijke stukken van de ziel sterk geloochend heeft, is een theologie die alleen in het hoofd zit, die tot uiting komt in kant-en-klare uitspraken.’ (Uit: God is meer dan een man. Feministisch theologisch teksten, 1988)
Haar hele leven zou Sölle een tegenstem blijven in kerk en theologie. Ze schreef talloze boeken en gedichten waarin ze de hoop en het verzet in een tijd van angst en boosheid woorden gaf. Belangrijke thema’s waren ontwapening en vrede, armoede en ongelijkheid, vluchtelingen en zorg voor de aarde. Sölle deed mee aan demonstraties en bleef ook bij het ouder worden even radicaal als eerst. Ze pleitte voor een nieuwe theologische taal, weg van de onderdrukking en richting emancipatie. Geloof moet mensen meenemen op een weg van bevrijding, en niet machteloos achterlaten. Bevrijding van vrouwen hoort bij die grotere beweging, maar het gaat om méér dan alleen dat.
Haar bekendste werk schreef Sölle in 1997: “Mystiek en Verzet”. Een dik boek, waarin alle belangrijke lijnen uit haar werk samenkomen: spiritualiteit, lijden, bevrijding, gerechtigheid. Mystiek is een reis naar binnen, zegt Sölle, maar na het gebed volgt altijd de actie. Wie God heeft ontmoet in meditatie, kan niet anders dan strijden voor gerechtigheid in de wereld.
‘In de opvatting van de bevrijdende theologie bekijkt de met God vereende ziel de wereld met Gods ogen: ze ziet, als God, datgene wat anders onzichtbaar gemaakt wordt en geen rol speelt; ze hoort het gekerm van de hongerende kinderen; ze laat zich niet afleiden van de reële ellende; ze wordt één met God in de waarneming, in de kennis, in het handelen.’ (Uit: Mystiek en Verzet, Gij stil geschreeuw, 1998)
In 2003 overleed Dorothee Sölle aan een hartinfarct.
De dubbelheid van de profeet
Ik bewonder Dorothee Sölle om haar radicale ideeën, het lef dat ze had om zich uit te spreken, en haar toegankelijke taal. Ik zie hoe ze sterk genoeg was om de afwijzing van anderen aan te kunnen en de waarheid te kunnen blijven spreken. Sölle zag haarscherp waar het mis zat in de wereld en ze wees dat aan zonder een blad voor haar mond te nemen.
Dat er duizenden mensen naar haar Avondgebeden kwamen die anders nooit in de kerk kwamen… dat is uniek. Maar de weerstand van de gevestigde kerken is ook begrijpelijk. Politiek en kerk vinden we ook nu nog een lastige combinatie. We willen zo graag dat de kerk er voor iedereen is. Bovendien voelen veel mensen, ook ik, zich tegengehouden doordat ons eigen leven ook niet perfect is. Ook op Sölles leven viel van alles af te dingen. Ze was geen moeder Theresa, of Dorothy Day, mensen die alles opgaven in de zorg voor de armsten in de wereld. Sölle worstelde met de dubbelheid van haar eigen bevoorrechte leven en haar kritiek op onrecht en armoede.
Door die worsteling in haar leven komt ze voor mij nog dichterbij. Sölle wist dat ze niet perfect was, maar het hield haar niet tegen. Ze voelde zich als Duitse verplicht om het kwaad niet op z’n beloop te laten. Dus ging ze de barricaden op als een moderne profeet en werd nooit moe om met scherpe uitspraken de werkelijkheid in een nieuw licht te zetten.
Politieke Avondgebeden in 2020?
Eén van de erfenissen van Dorothee Sölle is haar Politieke Avondgebed. Nog steeds zijn er overal kerken die deze vorm overnemen en er een hedendaagse invulling aangeven. Zo is er een kerk in Liverpool die rond het jaar 2000 veel bezig was met de opvang voor asielzoekers en ongedocumenteerden. Zij wilden meer dan alleen hulp bieden, zij wilden ook de achterliggende redenen voor deze armoede en uitsluiting bevragen. Daarom organiseerden zij Refugee Evensongs, waarin ze gebeden, liederen en bijbelverhalen afwisselen met concrete verhalen van vluchtelingen, reflectie en gesprek. Zo wilden ze bewustwording creëren, maar ook handvatten om concreet te handelen. In Duitsland zijn er ook overal plaatsen waar nog steeds Politieke Avondgebeden worden gehouden, bijvoorbeeld rondom de ‘Fridays for Future’, de klimaatprotesten van jonge mensen.
Het komt mij voor als een weliswaar uitgesproken, maar ook bijzonder mooie vorm van geëngageerd christendom. Mijn eigen voorzichtigheid doet me aarzelen om al te radicale uitspraken te doen, maar geïnspireerd door Sölle denk ik: waarom eigenlijk? Er zijn toch genoeg thema’s in onze tijd waarover we ons als christenen boos en verdrietig maken, zaken die ingaan tegen het visioen van vrede en gerechtigheid? In de tijd van Dorothee Sölle ging het over kernwapens en de Vietnamoorlog, en wij hebben naast overlappende onderwerpen ook nieuwe zorgen. Opwarming van de aarde, asielbeleid, racisme, angstzaaiende politiek. Er is genoeg om voor te bidden, over te praten, en voor in actie te komen. Mystiek en verzet.
Om met Dorothees eigen woorden af te sluiten: ‘Theologisch nadenken zonder politieke consequenties staat gelijk aan huichelarij.’
Verder lezen over Dorothee Sölle
Een mooie samenvatting van Dorothee Sölles leven en werk op Lucepedia, inclusief een aantal kritische noten: lees hier
De in 2012 verschenen biografie is een aanrader. Het boek is oorspronkelijk in het Duits verschenen, maar ik las ‘m in het Engels. Renate Wind, Dorothee Sölle. Mystic en Rebel. The Biography (2012). (Zie ook bol.com, helaas tijdelijk uitverkocht – dat is een goed teken hoop ik maar.)
Online vond ik het boek ‘Holy Ground: Liturgies and worship resources for an engaged spirituality’ van Neil Paynter, waarin het voorbeeld van de Refugee Evensong staat. (Klik hier voor een kijkje in het boek.)
Het korte boekje dat in het Nederlands verscheen over Dorothee Sölle na haar dood, is integraal online te lezen. ‘Visioen en verzet’, geschreven door Anne-Marie Korte.
Op YouTube zijn nog verschillende video’s te vinden waarin Dorothee Sölle voorkomt, zoals dit Duitse interview. Ook een mooi filmpje van slechts één minuut waarin Sölles leven en werk kernachtig wordt samengevat: klik hier.
Vorig jaar schreef ik zelf een artikel voor Lazarus over liturgie en protest.
Vrome Vrouwen 