In dit artikel beschrijf ik eerst het leven van Catharina, om daarna via een uiteenzetting over ‘brilliance bias’ uit te komen bij de noodzaak voor een beschermheilige van verlegen meisjes.
Het moet een fantastisch gezicht geweest zijn. Een jonge vrouw, een meisje nog eigenlijk, staat tegenover vijftig filosofen en redenaars. Ze is een jaar of zestien en het gerucht gaat dat ze alle werken van Plato uit haar hoofd kent.
Aikaterine heet ze. Catharina. Geboren in het jaar 287, dochter van een adellijke familie. Ze woont in Alexandrië, de mooiste stad van de wereld, het centrum van beschaving en cultuur. Maar in diezelfde stad vol geleerdheid heeft Catharina zich niet alleen geschoold in de belangrijke klassieke werken, maar zich ook verdiept in het christendom. Veertien jaar oud was ze toen Maria aan haar verscheen. Ook het kind Jezus heeft ze gezien. Wat die twee precies tegen haar gezegd hebben weet niemand, maar feit is dat Catharina zich daarna christen is gaan noemen.
Dat was niet handig in een tijd waarin christenen vaker niet dan wel geaccepteerd werden door de heersende elite. En inderdaad, keizer Maxentius besloot een tijdje later dat hij die vreemde groep aanhangers van Jezus het leven zuur ging maken. Wie het christelijke geloof niet wilde afzweren, werd vermoord, liefst na gruwelijke martelingen. Catharina liet dat niet zomaar over zich heenkomen. Ze zocht keizer Maxentius op en sprak zich in niet mis te verstane bewoordingen uit tegen zijn daden. De keizer moet verbijsterd zijn geweest. Wie was deze jonge vrouw dat ze het in haar hoofd haalde de keizer tegen te spreken? En hij dacht, zoals mannen wel vaker denken, dat hij er wel even voor kon zorgen dat ze van gedachten veranderde. Als Catharina verteld werd hoe het écht zat in de wereld, zou ze wel tot inzicht komen. Dus liet hij vijftig geleerden opdraven.
Daar staat ze nu. Catharina tegenover vijftig mannen. Ze aarzelt geen moment, maar verdedigt haar christelijke geloof welsprekend en zonder twijfel met gedegen onderbouwde lange volzinnen. De vijftig mannen zijn met stomheid geslagen. Een enkeling probeert er nog tussen te komen, maar de meesten kunnen niet anders dan luisteren. ‘Je hebt gelijk,’ zegt er uiteindelijk eentje. Ook anderen knikken. Ja. Deze vrouw weet waar ze het over heeft. Ze moet gewoon gelijk hebben.
Keizer Maxentius ziet het met stijgende frustratie aan. Alle instemmend knikkende filosofen laat hij per direct onthoofden. Catharina laat hij gevangen nemen en martelen. Dan zingt ze wel een toontje lager. Maar Catharina zingt geen toontje lager. Iedereen in het keizerlijk paleis is door haar gefascineerd, en zelfs de vrouw van de keizer komt haar stiekem opzoeken om met haar te praten. En ook zij knikt. ‘Ja, je hebt gelijk,’ zegt ze – en ze bekeert zich tot het christendom. Als de keizer daarachter komt, valt hij bijna flauw van woede. Om zijn gezicht te redden, laat hij ook zijn eigen vrouw executeren. ‘Als je je geloof afzweert, mag je met mij trouwen en word jij de nieuwe keizerin,’ smeekt hij Catharina. ‘Ik hoor al bij Jezus,’ glimlacht Catharina fijntjes. ‘Geen andere man kan mij tot zijn eigendom maken.’ Dan is haar lot bezworen.
Omdat martelwerktuigen geen vat op haar hebben, heeft Maxentius geen keuze dan haar simpelweg te onthoofden. Zo sterft ze op 25 november 310.
Beschermheilige voor alles en iedereen
Maar is ze echt dood? Eeuwen later beweert Jeanne d’Arc dat ze met Catharina gesproken heeft. De Oosters-Orthodoxe Kerk vereert haar als heilige genezer; de Katholieke Kerk schaart haar onder de veertien Noodhelpers – een groep heiligen die aangeroepen wordt bij ziektes en epidemieën. In de Middeleeuwen wordt Catharina één van de populairste heiligen. Ook in de Lage Landen vind je nog heel wat resten van deze verering: zoals de Sint-Catharinakathedraal in Utrecht en het dorp Sint-Katrien in West-Vlaanderen. Anders dan bij andere vrouwelijke martelaressen uit de kerk staat niet haar schoonheid, maar haar kennis en scherpzinnigheid centraal.
Natuurlijk. Van het grootste deel van de verhalen over Catharina kan niet met zekerheid worden vastgesteld dat het daadwerkelijk zo gebeurd is. Misschien is haar bestaan een samenvoeging van verschillende gebeurtenissen uit de levens van andere vrouwen uit die tijd. Maar feit is dat Catharina’s levensverhaal zo sterk sprak tot mensen, dat zij niet alleen maar beschermheilige voor ziektes en epidemieën werd, maar ook voor tallloze beroepen, zoals filosofen, theologen en predikers, schrijvers en dichters, naaisters, kleermakers en kappers. En schijnbaar zelfs voor bedplassers…
Maar wat mij het meest fascineert, is dat zij beschermheilige voor ongehuwde meisjes en vrouwelijke studenten is.
Brilliance Bias – onze vooroordelen over wie wel en wie niet slim is
Ik ben zelf lange tijd een verlegen meisje geweest. Iets in een grote groep zeggen, al was het maar in de klas, leverde me een vuurrood hoofd op. Niet omdat ik niet wist wat ik moest zeggen, maar gewoon, omdat het eng was om iets te zeggen wat iedereen kon horen. Al die aandacht gericht op mij zorgde ervoor dat mijn gedachten in de knoop raakten en mijn maag samentrok.
Ik had het geluk dat ik niet alleen verlegen was, maar ook behoorlijk zelfbewust. Dus negeerde ik gewoon soms mijn verlegenheid en ging ik tóch voor die grote groep staan om iets te zeggen. Dat hielp. Ik begon zelfs aan de opleiding tot dominee. Maar het knellende gevoel in mijn maag bleef. Bij een training in performance gaf een docent als feedback op mijn presentatie: ‘Je komt over alsof je wilt zeggen: sorry dat ik hier sta. Terwijl je in de gewone omgang juist een stoer mens lijkt.’
Die kwam binnen. Ik miste blijkbaar de overtuiging dat wat ik te zeggen had, de moeite waard was. Waarom toch? Steeds vaker zag ik het gebeuren, niet alleen bij mezelf, maar ook bij andere jonge vrouwen. De enorme barrière om op te staan en gewoon iets te zeggen in een groep. De neiging om je al bij voorbaat te verontschuldigen voor je mening. Of om te zeggen: ‘Sorry, het zal wel een domme vraag zijn, maar…’ Om toe te laten dat mannen het hoogste woord voeren, terwijl je zelf meer expertise hebt.
Er is een Amerikaans onderzoek naar het zelfbeeld van meisjes en jongens. Als kinderen vijf jaar zijn (voordat ze naar de basisschool gaan), is het percentage jongens en meisjes dat van zichzelf denkt dat ze ‘really really smart’ zijn, ongeveer gelijk. Een jaar later begint dat te veranderen. Meisjes denken dan minder vaak dat ze echt slim zijn en willen ook geen spelletjes meer doen voor slimme kinderen. Bij jongens groeit juist het idee dat jongens ‘really smart’ zijn.
Er gebeurt blijkbaar iets in het onderwijs dat het zelfvertrouwen van jongens bevestigt, en meisjes afremt (en ook dat van mensen van kleur overigens!). Woorden als ‘briljant’ en ‘geniaal’ worden voornamelijk voor jongens en mannen gebruikt. Deze ‘brilliance bias’ (vooroordelen over wie wel of niet briljant is) is niet slechts een Amerikaans fenomeen. Overal wijst onderzoek uit dat mannen sneller van zichzelf denken dat ze intelligent genoeg zijn voor een bepaalde baan, terwijl vrouwen van gelijke kwalificatie niet durven te solliciteren.
Interessant genoeg is dit dus een overtuiging die vooral in ons onderbewuste huist. Als je mensen de directe vraag stelt wie er slimmer zijn, mannen of vrouwen, zullen de meesten zeggen dat het niet uitmaakt. Maar wetenschappelijk onderzoek laat zien dat het onderbewuste van mensen – zowel mannen als vrouwen – een andere mening is toegedaan.
Beschermheilige van verlegen meisjes
Het verhaal van Catharina van Alexandrië raakte me. Een vrouw uit de derde eeuw na Christus die het opnam tegen vijftig geleerde mannen en ze onder de tafel veegde met haar wijsheid. Niets voor niets sprak haar verhaal zozeer tot de verbeelding dat zij eeuwenlang is meegereisd met de levens van vele anderen en beschermheilige werd van talloze beroepen en groepen.
Verlegen meisjes kunnen haar ook best als beschermheilige gebruiken. We hebben immers allemaal voorbeelden nodig die tegen ons zeggen: ‘Jij bent briljant, laat je stem horen.’ Mensen die zelf het voorbeeld geven door niet bang te zijn voor een grote groep tegenstanders. Mensen tegen wie je kunt opkijken, niet om vervolgens te denken: ‘Dat kan ik nooit,’ maar om van te leren en van te groeien. We kunnen alle hulp gebruiken om uiteindelijk zesjarige meisjes te doen geloven in zichzelf en om de ideeën over genialiteit die in ons onderbewuste huizen tegen te spreken.
Het helpt mij om me te spiegelen aan de levens van vrouwen die me voorgingen. Het is één van de redenen dat ik Vrome Vrouwen ben begonnen, om ook anderen te laten zien dat er genoeg geweldige voorbeelden zijn geweest in de geschiedenis. Catharina lijkt me bij uitstek zo’n fantastisch voorbeeld en ik vermoed dat ze best de beschermheilige wil zijn voor alle vrouwen die dit lezen en zichzelf nog te vaak een verlegen meisje voelen.
Meer lezen over Catharina:
Het Middeleeuwse ‘Leven van de heilige Katherina van Alexandrië’ is in 2011 hertaald en voorzien van commentaar door Hildo van Es en Ludo Jongen (Hilversum 2011).
De Engelse Wikipedia heeft een uitgebreide pagina over Catharina.
Op The Modern Saints kun je prachtige gemoderniseerde iconen van een heleboel heiligen kopen, onder wie Catharina.
Meer lezen over brilliance bias:
Bian, L., Leslie, S.-J., & Cimpian, A. (2017). Gender stereotypes about intellectual ability emerge early and influence children’s interests. Science, 355(6323), 389-391. (Dit artikel uit The Guardian vat dit onderzoek samen.)
Bian, L., Leslie, S.-J., & Cimpian, A. (2018). Evidence of bias against girls and women in contexts that emphasize intellectual ability. American Psychologist, 73(9), 1139–1153
Caroline Criado Perez, Invisible Women. Exposing Data Bias in a World Designed for Men (London 2019). Met name hoofdstuk 4: ‘The Myth of Meritocracy’. (Ook vertaald in het Nederlands als Onzichtbare Vrouwen. Waarom we leven in een wereld voor en door mannen ontworpen (Amsterdam 2019).
Een artikel op Forbes.com legt uit waarom brilliance bias vrouwen tegenwerkt.
Vrome Vrouwen 