“No one is voiceless. There is no such thing as voicelessness. There are only people who do not hear.”
— Mercy Amba Oduyoye
Stel je eens voor: je bent een vrouw en gaat in de jaren zestig theologie studeren. Dat betekent dat je je begeeft in een mannenwereld, met mannelijke professoren en door mannen geschreven studieboeken. In hoeverre sluit het gesprek in de collegezaal aan bij jouw levenservaring?
En stel je nu eens voor dat je een Ghanese vrouw bent in diezelfde jaren zestig, en theologie gaat studeren. Hoe groot is dan de kloof tussen jouw eigen leven en de wereld van de vrijwel uitsluitend Westerse theologie?
Heel groot, zo concludeert Mercy Amba Oduyoye (spreek uit: O-dóe-joh-je). Wat ze studeert aan de universiteit gaat niet over haar eigen leven en dat van de mensen om haar heen. Theologie is belangrijk, maar kan niet los staan van de ervaringen van alledag – die overtuiging wordt de kern van haar levenswerk. Voor ons in 2020 wellicht niet verrassend, maar in de tijd waarin Oduyoye opkwam als theoloog was dit een progressief perspectief. Haar pionierende theologische werk zou haar uiteindelijk de titel ‘moeder van Afrikaanse vrouwentheologie’ opleveren.
Wie is Mercy Amba Oduyoye?
Mercy Amba werd in 1934 op een cacao-boerderij in Ghana geboren, een land dat dan nog door de Britse kolonisator als eigendom beschouwd wordt. Het gezin waarin ze opgroeide was geworteld in de Akan-cultuur, een matrilineaire samenleving waarin vrouwen een gelijkwaardiger positie hebben dan in veel andere culturen. Opvallend in het gezin van Oduyoye was dat zowel haar vader als haar moeder een opleiding had genoten. Haar vader was een Methodistische voorganger, en haar moeder had een diploma van een meisjesschool.
Na eerst gewerkt te hebben als lerares, volgde Oduyoye het voorbeeld van haar vader en haalde ze een Bachelor of Divinity aan University College Ghana – als eerste vrouw. Omdat Ghana net onafhankelijk was geworden, focuste de regering zich op de opleiding van nieuwe Ghanese leiders. Oduyoye was een briljante student en kreeg daarom een beurs om te gaan studeren in Cambridge, Engeland. In 1965 keerde ze met een Bachelor- en een Mastertitel terug naar Ghana. Ze trouwde met de Nigeriaanse Adedoyin Modupe Oduyoye. Hij was Anglicaans en kwam uit een patrilineaire cultuur; heel verschillend dus van haar eigen achtergrond. Het hielp haar om nog beter te begrijpen hoe je eigen achtergrond je kijk op religie bepaalt.
Oduyoye werkte voor de Wereldraad van Kerken en als docent op scholen en universiteiten. Zelf had ze, door haar cultuur en door de sterke vrouwen in haar familie, haar vrouw-zijn nooit beschouwd als een handicap. Maar dat veranderde. Andere vrouwen vertelden haar hun ervaringen, zelf maakte ze als enige vrouwelijke universitair docent in Ibadan seksisme mee. Toen ze later, in 1987, solliciteerde als plaatsvervangend secretaris-generaal voor de Wereldraad van Kerken, raadden velen haar af dat te doen. De positie zou niet klaar zijn voor een vrouw, en zeker niet voor een Afrikaanse vrouw. Het versterkte alleen maar Oduyoyes overtuiging dat het tijd werd dat mannen en vrouwen dezelfde rechten kregen. (Ze kreeg de positie overigens!)
Steeds meer begon Oduyoye in te zien dat mannen bepaalden hoe het er in kerk en theologie aan toeging. Zelfs in de derde wereldtheologie, toch gericht op emancipatie en bevrijding. En dan was er ook nog eens de koloniale houding van de Westerse theologie, die het christendom via missionarissen in Afrika gebracht had. Zij hielden helemaal geen rekening met de Afrikaanse cultuur, laat staan met de typische worstelingen van vrouwen.
Daarom ging Oduyoyes eigen theologie steeds meer over de ervaringen van Afrikaanse vrouwen. Afrikaans: omdat het christelijk geloof niet van bovenaf opgelegd moet worden, maar moet wortelen in de cultuur, in gebruiken, in symbolen. Als theoloog wil ze dicht aansluiten bij Afrikaanse religieuze tradities. En vrouwen: omdat hun verhalen niet gehoord worden en zij toch op zoveel gebieden in de maatschappij slachtoffer zijn. Armoede, seksisme, racisme, seksuele grensoverschrijding en mishandeling, vrouwenbesnijdenis, patriarchale theologie en ongelijkheid in leiderschap en onderwijs, beperkte toegang tot medische zorg, en de impact van HIV/aids… al die onderwerpen kaart Oduyoye aan in haar artikelen en boeken. Ze vertelt de verhalen van gewone vrouwen en verbindt die aan de christelijke theologie. Ze richtte een platform op voor Afrikaanse vrouwelijke theologen, waar ze maatschappelijke problemen vrijmoedig kunnen bespreken en samen kunnen werken voor gerechtigheid.
Mercy Amba Oduyoye is nu 85 jaar en heeft met haar talloze artikelen, boeken, lezingen, samenwerkingen, onderwijs, workshops en haar posities bij vele instituten en organisaties een ongekende impact gehad op niet alleen de Afrikaanse theologie, maar de theologie wereldwijd.
Waarom zijn verhalen in de theologie belangrijk?
We weten allemaal hoe een goed verhaal je kan meenemen in een andere werkelijkheid. Mensen zijn verhalende wezens. We vertellen ons eigen verhaal, dat van anderen, en we fantaseren compleet nieuwe werelden. Ook de Bijbel staat vol met verhalen.
Ikzelf dacht tot ver in mijn studietijd dat échte theologie los staat van gewone verhalen. Dat goede theologie abstract en algemeen is, om daardoor zoveel mogelijk te kunnen zeggen over iedereen. Hoe algemener, hoe belangrijker. Pas laat in mijn studie kwam ik in aanraking met de verhalende theologie van verschillende niet-Westerse theologen.
Door Oduyoye begreep ik, dat de abstracte en systematische theologie vaak juist de plank misslaat. Omdat het niets betekent voor gewone mensen. Een dominee kan een heel doorwrocht theologisch betoog houden op zondag in de kerk, maar als mensen dat alweer vergeten zijn als ze de kerk uitlopen, wat betekent het dan?
Hoe specifieker verhalen zijn, hoe meer impact ze hebben op mensen. Vertel maar over gewone mensen, zegt Oduyoye. Juist daarin ontdek je iets van de waarheid van God. Mensen herkennen altijd wel iets in het verhaal van een gewoon mens. Omdat we meer op elkaar lijken dan we denken. Als theoloog is het belangrijk dat je ook weet hebt van de systematische en dogmatische kant van het christelijk geloof. Maar dat is niet het enige, en zeker niet het belangrijkste. God werd niet voor niets mens: ons gewone leven is de plaats waar we God ontmoeten.
Dit was in vogelvlucht iets over Oduyoyes leven en theologie. Nieuwsgierig? Hieronder kun je lezen hoe dat er concreet uitziet, verhalen als bron voor theologie. Helemaal onderaan vind je een lijst met verwijzingen om verder te lezen en te kijken.
Verdieping: nog meer over narratieve theologie
Als je je theologie baseert op de verhalen van gewone mensen, hoe ziet dat er dan uit? Ik geef hier twee concrete voorbeeld om het iets duidelijker te maken.
afua kuma – Jezus doodt een olifant
In het artikel ‘The Christ for African Women’ dat Oduyoye samen met de Ghanese Elizabeth Amoah schreef, staan de verhalen en gebeden van Afua Kuma central. Afua is boerin en vroedvrouw en schrijft over Jezus die wonderen verricht middenin de Afrikaanse werkelijkheid. Ze gebruikt beelden uit het dagelijks leven:
‘Let us hear one wonderful story. There were bullets, and he used kapok to kill the elephant! When he was turning round, he stepped on a buffalo and it died.’
Afua plaatst Jezus hier in de Afrikaanse natuur die vol is van gevaren, waar dieren alleen maar als voedsel gebruikt kunnen worden als ze zonder gevaar voor eigen leven gedood kunnen worden. Jezus doodt zonder moeite de gevaarlijke olifant.
‘[You are] the rock. We hide under you, the great bush with cooling shades, the giant tree who enables the climbers to see the heavens.’
Jezus is de metgezel bij wie de mens kan rusten en schuilen en perspectief biedt op de hemel. Wat mensen nodig hebben, is voedsel en onderdak. Afua beschrijft Jezus ook als degene die een grote zaal heeft waar iedereen kan wonen. Te horen is de intimiteit en de passie waarmee over Jezus gesproken wordt.
‘Yesu who has received the poor and makes us honorable, our exceedingly wise friend, we depend on you as the tongue depends on the jaw.’
Jezus geeft vrouwen hun waardigheid terug. Hij zorgt voor heelheid en voor leven in gemeenschap. In alle stukjes die Afua over Jezus schrijft, staat centraal dat Jezus alle moeilijkheden doet verdwijnen als sneeuw voor de zon. Afua laat zien hoe vrouwen met Jezus op weg gaan en zo als overwinnaars mogen leven.
Amba – worstelen met kinderloosheid
Oduyoye gebruikt ook haar eigen, persoonlijke verhaal als bron voor theologie. Eén van de belangrijke ervaringen in haar eigen leven is die van een kinderloze vrouw in West-Afrika, waar kinderen gezien worden als dé bedoeling van het leven. Maar wat als kinderen krijgen niet lukt?
Oduyoye schrijft een indringend en ontroerend artikel in 1999: A Coming Home to Myself: A Childless Woman in the West African Space. Hierin vertelt ze openhartig over haar leven. Over de druk van familie, het verdriet van zichzelf en haar man, maar ook haar overtuiging dat ze zich ondanks haar vruchtbaarheidsproblemen niet moest laten tegenhouden om haar werk te doen. Ze had ervoor kunnen kiezen zich helemaal te richten op het krijgen van kinderen en daarvoor alles in het werk te stellen. Dat doet ze niet. Haar internationale werk bij de Wereldraad van Kerken zorgt ervoor dat ze niet veel thuis is, en ze ziet dat als een roeping die ze niet mag negeren. Ze worstelt hiermee. Tot op een zeker moment als ze voor haar werk op Kreta is. Daar heeft ze een helder inzicht. Kinderen zijn een gave van God, aan schepselen die nageslacht nodig hebben om te overleven. Maar tegen haarzelf zei God ‘nee’. Zij had een ander doel.
‘In plaats van verslonden te worden door de kinderloosheid, kon ik opstaan, zoals Hannah. Als iemand die een geheim gesprek met God had gehad, en een geheim verbond had gesloten. Ik was ervan overtuigd dat iets uit deze ervaring geboren zou worden. Ik was zwanger van de verwachting dat God mij grote dingen zou schenken. Ik ben niet teleurgesteld.’ (eigen vertaling)
Vanuit die eigen ervaring schrijft Oduyoye dan over wat een vervuld leven in God betekent. Het gebod ‘vermenigvuldigt u en vult de aarde’ kan ook anders gelezen worden. Oduyoye schrijft over een nieuwe betekenis van vermenigvuldigen en vruchtbaar zijn: als mensen leven uit de volheid van Christus, kunnen ze liefde, menselijkheid en recht doen groeien op aarde. Zo geeft ze de kerk in Afrika handvatten om te kunnen omgaan met dit thema. In een cultuur waarin kinderloosheid automatisch een onvervuld leven betekent, is dat een grote stap.
Als de Bijbel en de cultuur beiden een bron voor theologie zijn
Nog één laatste paragraaf, voor wie nog steeds geïnteresseerd is. Want hoe gebruik je nu precies persoonlijke verhalen in je theologie? Het kan toch ook niet zo zijn, dat je klakkeloos de ervaringen uit de cultuur als leidraad neemt voor hoe je aankijkt tegen God en de andere christelijke noties? Dus als je zowel de Bijbel als de Afrikaanse cultuur als bron voor theologie ziet, hoe lees je dan?
Oduyoye gebruikt hiervoor twee woorden: achterdocht, en bevrijding. In de Bijbel staan vele verhalen van onderdrukking, verhalen waarin niet naar God geluisterd wordt, waar vrouwen gebruikt worden, volken uitgemoord, en in de naam van God vreselijke dingen gebeuren. En zo ook zijn er onderdrukkende en zondige aspecten te vinden in de levens van mensen en in grote culturen. Het is de taak van de theoloog om dat kritisch, achterdochtig, te beschouwen en te analyseren.
Daarna komt de vraag: wat zorgt voor bevrijding? In de Bijbel is dat de lijn van verlossing, die uitkomt bij Christus. De nadruk die er steeds weer is dat God het kleine en onbeduidende uitkiest als manier waarop het heil zichtbaar wordt. En ook in de cultuur zijn bevrijdende aspecten te vinden. De niet te stuiten liefde van moeders voor hun kinderen. Het heilzame van gastvrijheid en gezamenlijke maaltijden. Oduyoyes eigen ervaring dat je als ‘tante’ ook een belangrijke plaats hebt in de levens van je neefjes en nichtjes en niet in isolatie hoeft te leven.
Kortom: Oduyoye wijst de onderdrukkende aspecten in Bijbel en cultuur aan, en bekritiseert die. Vervolgens brengt ze naar voren wat wél leven geeft en past ze dat toe op de gemeenschap. Door mensen mee te nemen in die beweging van achterdocht naar bevrijding naar de concrete gemeenschap, hoopt ze transformatie teweeg te brengen. Bekering, zou je ook kunnen zeggen, waarbij mensen door genade afscheid nemen van wat zondig en onderdrukkend was, en voluit leven in de vrijheid van Christus. Oduyoye wil dat theologen geoefend zijn in deze manier van kijken, gevoed door kennis van kerk en theologie en cultuur.
Verder lezen en kijken:
Wil je een indruk krijgen van de persoon en het werk van Oduyoye? Kijk dan deze lezing van Oduyoye uit 2018, volledig te bekijken/beluisteren op YouTube, getiteld ‘Women in Africa: Spirituality, Health, and Healing’. De lezing begint van de 7e minuut. (Oduyoye is hier dus al 83 jaar oud!) Mooi: ook deze lezing begint ze met een persoonlijke anekdote.
Een interview met Oduyoye, waar ook het citaat boven dit artikel vandaan komt.
Het boek waarin Oduyoyes artikel over kinderloosheid staat, is vrij toegankelijk via Google Books. Het boek heet ‘Liberating Eschatology’, en Oduyoyes artikel begint vanaf pagina 105. Klik hier.
Een zeer uitgebreid artikel over Oduyoyes leven en werk.
Vrome Vrouwen 